آیندۀ نفت و تأثیر آن بر امنیت اقتصادی جمهوری اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد اقتصاد دانشگاه تهران

2 استاد مهندسی شیمی دانشگاه تهران

3 دانشگاه عالی دفاع ملی

چکیده

منابع انرژی از مهم‌ترین موضوعات مرتبط با تمدّن فعلی بشر محسوب می‌شود. در میان تمامی حامل‎های انرژی، منابع هیدروکربوری، جایگاه رقابت‌ناپذیری در سبد انرژی جهان دارند. تأثیر آیندۀ بلندمدت نفت بر امنیت اقتصادی ج.ا.ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‎ترین کشورهای دارندۀ ذخایر متعارف هیدروکربوری از یک‌سو و دارای اقتصاد وابسته به نفت از سوی دیگر حائز اهمیت است. تغییرات آب‌وهوایی، گذار انرژی و تغییر نقش نفت، مهم‌ترین کلان‌روندها و تغییرات فناوری مرتبط با انرژی‌های تجدیدپذیر، بهره‌وری انرژی، ازدیاد برداشت نفت و خودروهای برقی، افزایش تولید از منابع نامتعارف نفت و گاز و تحول دیجیتال پیشران‌های مؤثر و نیروهای عمده شکل‌دهنده به آینده نفت می‌باشند. آینده بلندمدت نفت با کلان‌روندها و پیشران‌های بیان شده، موجب تضعیف امنیت اقتصادی به‌عنوان یکی از ابعاد اصلی امنیت ملی خواهد شد. به‌منظور کاهش آثار منفی وابستگی اقتصاد به نفت و پایدارسازی اقتصاد کشور و با هدف تبدیل اقتصادِ متکی به نفت به اقتصاد مبتنی به نفت، اتخاذِ شش راهکارِ اولویت‌دار به ترتیب شاملِ اصلاح ساختار نظام بودجه‌ریزی در کشور، بهبود نظام یارانه انرژی، یکپارچه‌سازی نظام تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری در بخش انرژی، تکمیل و توسعه زنجیره ارزش، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدید پذیر و در نهایت افزایش تولید نفت به‌منظور تبدیل منابع زیرزمینی به روزمینی و خلق ثروت از صادرات نفت ضروری است.

کلیدواژه‌ها


  1. احمدی، کیومرث. 1394. آینده‌پژوهی سازمانی: ضرورت‌ها، مفاهیم، روش‌ها و روندها. تهران: نشر ترمه.

    استیونس، پل. 1390. اقتصاد انرژی. ترجمه‌ی علی طاهری‌فرد و همکاران. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).

    اسلاتر، ریچارد. 1390. دانش واژه‎ی آینده‌پژوهی. ترجمهی عبدالمجید کرامت‎زاده و همکاران. تهران: مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده‎پژوهی علوم و فناوری دفاعی.

    اصغری، خیراله و همکاران. 1391. شیل گاز منبع انرژی آینده: اکتشاف و ارزیابی. ماهنامه اکتشاف و تولید. 1391 (89)، ص‌ص 20 - 26.

    اطاعت، جواد و نصرتی، حمیدرضا. 1390. نفت، ژئواکونومیک و امنیت ملی ایران. فصلنامه فضای جغرافیایی. 11 (36)،  ص‌ص 65-102.

    انجمن جهانی سیاست‌گذاری انرژی‌های تجدیدپذیر. 1393. آینده انرژی‌های تجدیدپذیر: با مروری بر نظر 170 اندیشمند و 50 سناریوی معتبر جهانی. ترجمه‌ی ناهید فرازمند. تهران: انتشارات آریانا قلم.

    بوزان، باری. 1378. مردم، دولت‌ها و هراس. ترجمه‌ی پژوهشکده مطالعات راهبردی. تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.

    بهجت، جودت. 1397. امنیت انرژی (رویکرد میان‎رشته‎ای). ترجمه‌ی عسگر قهرمانپور و رحمن قهرمانپور. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).

    بهروزی‎فر‎‎، مرتضی. 1383. نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران (معرفی و نقد کتاب). فصلنامه‌ی مطالعات خاورمیانه. 11 (2)، ص‌ص 213-223.

    پاشنگ، مریم. 1395. کتاب جامع امنیت انرژی (گردآوری و ترجمه). تهران: انتشارات ره‌نگاشت نوین.

    پایگاه اطلاع‎رسانی (تارنما) پروژه بین‌المللی هزاره.

    پایگاه اطلاع‎رسانی (تارنما) دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‎ای.

    پایگاه اطلاع‎رسانی (تارنما) فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

    پایگاه اطلاع‎رسانی (تارنما) مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت.

    پایگاه اطلاع‎رسانی (تارنما) مؤسسه اُفق آینده‌پژوهی راهبردی.

    پورسعید، فرزاد. 1392. فرهنگ توصیفی اصطلاحات امنیت. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

    جوان، افشین و جوکار، محمدصادق. 1391. گاز شیل و سیاست‌های بین‌المللی انرژی: دیپلماسی گاز شیل ایالات‌متحده آمریکا. نشریه‌ی ترسیم راهبردی. 1 (1). مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی.

    خاکی، غلامرضا. 1392. روش تحقیق گرانددی در مدیریت. تهران: نشر فوژان.

    درخشان، مسعود و تکلیف، عاطفه. 1394. انتقال و توسعه فناوری در بخش بالادستی صنعت نفت ایران: ملاحظاتی در مفاهیم، الزامات، چالش‌ها و راه‌کارها. پژوهشنامه اقتصاد انرژی ایران. 4 (14)، ص‌ص 33-88.

    درخشان، مسعود. 1379. نگاهی به اقتصاد سیاسی نفت. فصلنامه‌ی روش شناسی علوم انسانی (حوزه و دانشگاه). 6 (24 و 25)، ص‌ص 208-222.

    درخشان، مسعود. 1391. امنیت انرژی و تحولات آینده بازارهای نفت و گاز. فصلنامه‌ی راهبرد. 21 (64)، ص‌ص 159-188.

    رابرتز، پال. 1388. پایان نفت در آستانه جهان پرمخاطره نو. ترجمه‌ی احمد بلوریان عظیمی. تهران: انتشارات سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور.

    رجبی، مصطفی و کریمی، محدثه. 1395. تحلیل اثرات تکانه‌های قیمت نفت بر فعالیت‌های اقتصادی و سیاست‌های پولی در اقتصاد ایران رویکرد الگوی خود توضیح برداری ساختاری. فصلنامه‌ی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران. 5 (20)، ص‌ص 253-274.

    روحانی، حسن. 1392. امنیت ملی و نظام اقتصادی ایران. تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک.

    رونیس، شیلا آر. 1397. امنیت اقتصادی: بُعد فراموش شده امنیت ملی. ترجمه‌ی حسین روزبه و ساسان زارع. تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه امام حسین (ع).

    سیمونز، متیو آر. 1386. غروب نفت در صحرا: بحران آتی نفت در عربستان سعودی و اقتصاد جهانی. ترجمه‌ی همایون نسیمی. تهران: مؤسسه مطالعات بین‏المللی انرژی.

    صادقی، سید شمس الدین و همکاران. 1395. آثار اقتصاد سیاسی متکی بر نفت بر امنیت ملّی ایران. در فصلنامه علمی تحقیقات سیاسی و بین المللی. 8 (27)، ص‌ص 76-100.

    صالح‌نیا، علی و بختیاری، حسین. 1397. اولویت‌بندی تهدیدات امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران با روش تحلیل سلسله مراتبی. در فصلنامه مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی. 8 (27)، ص‌ص255-277.

    کورنیش، ادوارد. 1394. آینده‌پژوهی پیشرفته: نگاهی ژرف‌تر به اصول، مبانی و روش‌های آینده‌پژوهی. ترجمه‌ی سیاوش ملکی‌فر. تهران: اندیشکده صنعت و فناوری (آصف).

    کهن‌هوش‌نژاد، روح اله. ۱۳۹۷. نگاهی به آینده‌ی صنعت جهانی انرژی در افق ۲۰۶۰. ماهنامه علمی- ترویجی اکتشاف و تولید نفت و گاز. 1397 (154)، ص‌ص ۲۳-۳۰.

    گروه مطالعاتی دانشگاه عالی دفاع ملی. 1392. الگوی تدوین راهبرد امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه عالی دفاع ملی.

    گروه واژه‎گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 1389. واژه‎های آینده‌پژوهی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

    لسانی، ابوالفضل. 1357. طلای سیاه یا بلای ایران. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

    مابرو، روبرت. 1389. نفت در قرن 21: چالش‌ها و فرصت‌ها. ترجمه‌ی احمد جزایری. تهران: انتشارات یزدا.

    ماسلین، مارک. 1392. گرمایش جهانی. ترجمه‌ی ماندانا فرهادیان. تهران: فرهنگ معاصر.

    ماندل، رابرت. 1387. چهره متغیر امنیت ملی. ترجمه‌ی پژوهشکده مطالعات راهبردی. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.

    محتشمی، مینا. 1391. سنجش و ارزیابی جامع امنیت انرژی برای کشورهای عضو اوپک و سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه بر اساس شاخص‌های ترکیبی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد. دانشکده علوم اداری و اقتصادی.

    مرادیان، محسن. 1391. مبانی نظری امنیت. تهران: دانشکده علوم و فنون فارابی.

    مرکز آینده‎پژوهی علوم و فناوری دفاعی. 1390. دانشنامه آینده‌پژوهی. ج 2. تهران: مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.

    معین، محمد. 1377. فرهنگ فارسی. ج 1. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

    ملکی، عباس. 1392. آینده‎پژوهی و انرژی. تهران: مؤسسه انتشارات علمی دانشگاه صنعتی شریف.

    ملکی، عباس. 1393. سیاست‌گذاری انرژی. تهران: نشر نی.

    مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی. 1397. ترازنامه هیدروکربونی سال 1395 کشور. تهران: مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی وزارت نفت.

    میچل، تیموتی. 1395. دموکراسی کربنی: نفت و قدرت سیاسی در جهان امروز. ترجمه‌ی شهریار خوّاجیان. تهران: نشر ققنوس.

    نای، جوزف. 1390. آینده‌ی قدرت. ترجمه‌ی رضامراد صحرایی و همکاران. تهران: انتشارات حروفیه.

    نصری، قدیر. 1380. نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران. تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.

    وندرهیدن، کیس و همکاران. 1390. حس ششم، تشدید یادگیری سازمانی با به‎کارگیری سناریوها. ترجمه‌ی مسعود منزوی. تهران: مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده‎پژوهی علوم و فناوری دفاعی.

    هاینز، اندی و بیشاپ، پیتر. 1395. تفکر درباره آینده: رهنمودهایی برای آینده‌نگاری راهبردی. ترجمه‌ی محمدمهدی ذوالفقارزاده و همکاران. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).

    هوارث، استیون. 1385. یک قرن با نفت: شرکت حمل و نقل و تجاری شِل. ترجمه‌ی بهرام نظام‌آبادی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

    هوئرتا، ایگناسیو پالاسیوس. 1395. صد سال دگر: اقتصاددانان پیشرو آینده را پیش‌بینی می‌کنند. ترجمه‌ی آرش پورابراهیمی. تهران: اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران.

    یادگاری حسین و یوسفی مهدی. ۱۳۹۳. ذخایر و چشم‌انداز تولید نفت در عربستان سعودی. تهران: مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی.

    یادگاری، حسین. 1394. نفت‌خام‌های غیرمرسوم: چشم‌انداز تولید و تأثیر آن بر بازار جهانی نفت. تهران: انتشارات هزاره سوم اندیشه.

    یاوری، منوچهر. 1384. شهر من مسجدسلیمان: (مسجدسلیمان امروز، ایران بدون نفت فردا). تهران: نشر اکنون.

    یرگین، دانیل. 1396. تلاش: انرژی، امنیت انرژی و بهینه‌سازی جهان امروزی. ترجمه‌ی مهرداد صمیمی. تهران: اقتصاد فردا.

    Almeida, P.de & Silva, P.D. 2011. Timing and future consequences of the peak of oil production. Futures. Vol 43. pp. 1044-1055.

    ASPO. 2013. <http://www.peakoil.net>. Homepage.

    1. Heard, B. Brook, T. Wigley, C. Bradshaw. 2017. "Burden of proof: a comprehensive review of the feasibility of 100% renewable-electricity systems", Renewable and Sustainable Energy Reviews, 76. pp. 1122-1133.
    2. 2020. Statistical Review of World Energy. 69th edition. London.

    Chomsky, Noam. 2015. <https://fa.euronews.com/2015/04/17/chomsky-says-us-is-world-s-biggest-terrorist>.

    Dayal, Anurodh Mohan & Mani, Devleena . 2017. Shale Gas: Exploration and Environmental and Economic Impacts.

    Deffeyes, Kenneth S. 2001. Hubbert's Peak: The Impending World Oil Shortage. New Jersey: Princeton University Press.

    Development, Concepts and Doctrine Centre (DCDC). 2018. Global Strategic Trends out to 2045 (fifth edition). UK: Ministry of Defence.

    Economist. 2014. The economics of shale oil: Saudi America. The Economist Newspaper. Feb 15.

    European Environment Agency (EEA). 2015. Assessment of Global Megatrends. <www.eea.europa.eu/soer-2015/global/action-download-pdf>.

    Fox, Josh (Director). 2010. Gasland [DVD - Documentary Film]. <watchdocumentaries.com/ gasland>.

    Global Energy Institute. 2018. www.globalenergyinstitute.org/shale-gas-game-changer-us-energy-economy.

    Graefe, Laurel. 2009. “The Peak Oil Debate”. Economic Review. Vol.94. Federal Reserve Bank of Atlanta.

    Hamilton, James D. 2011. Historical Oil Shocks. Department of Economics University of California, San Diego.

    Hauter, Wenonah. 2016. Frackopoly: The Battle for the Future of Energy and the Environment. New Press.

    Hedegaard, Connie. 2013. Forget US-style shale gas revolution.EurActiv.com by Marc Hall. 16 May.

    Hedges, Chris. 2015. Death by Fracking. Truthdig newsletter. Oct 19.

    IEA. 2018. "The Future of Petrochemicals: Towards More Sustainable Plastics and Fertilizers."

    IEA. 2018. Key world energy statistics.

    IPCC. 2018. Global Warming of 1.5 °C. <http://ipcc.ch/report/sr15/>.

    Klein, Naomi. 2017. No Is Not Enough: Resisting Trump's Shock Politics and Winning the World We Need. Weekly Best Books.

    Lutz, Christian et al. 2012. “Economic Effects of Peak Oil”. Energy Policy. Vol 48. pp. 829-834.

    McGlade, Christophe & Ekins, Paul . 2015. “The geographical distribution of fossil fuels unused when limiting global warming to 2 °C”. Nature. Vol 517. pp. 187-190.

    Mitchell, Timothy. 2009. Carbon Democracy. Economy and Society. Vol. 38. Number 3. August. pp. 399-432.

    Mitchell, Timothy. 2013. Carbon Democracy: Political Power in the Age of Oil. Pub: Verso.

    PwC. 2016. Five Megatrends & Their Implications for Global Defense & Security.

    PwC. 2016. Middle East Megatrends: Transforming our region.

    PwC. 2017. Megatrends The five global shifts reshaping the world we live in. <www.pwc .co.uk/issues/ megatrends>.

    T.W. Brown, T. Bischof-Niemz, K. Blok, C. Breyer, H. Lund, B.V. Mathiesen. 2018. Response to ‘Burden of proof: A comprehensive review of the feasibility of 100% renewable-electricity systems’, Renewable and Sustainable Energy Reviews, Vol 92, September. pp. 834-847.

    Rodrigue, Jean-Paul. 2017. The Geography of Transport Systems. New York: Routledge.

    Roland Berger. 2017. Roland Berger Trend Compendium 2030.

    Russia Today. 2018. <www.rt.com/business/442629-big-oil-carbon-tax>. 30 Oct

    Shultz, George & Armstrong, Robert C. 2014. Game Changers: Energy on the Move. Kindle Edition.

    Sieminski, Adam. 2014. Outlook for U.S. shale oil and gas. U.S. Energy Information Administration. Independent Statistics & Analysis. >ww.eia.gov<.

    Smil, V. 2010. Energy transitions: history, requirements, prospects. ABC-CLIO.

    Sovacool, BK. 2011. Routledge Handbook of Energy Security. London: Routledge.

    United Nations. 2019. World Population Prospects. Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat.

    World Bank Group (WBG). 2016. Climate Change: Action Plan 2016–2020. Washington, DC.

    World Coal Association (WCA). https://www.worldcoal.org.

    WWW.POSTCARBON.ORG

    Yergin, Daniel. 2009. The prize: the epic quest for oil, money, and power. NewYork. FreePress.